Zihinsel gelişim bozukluğu (yaygın bilinen adıyla zihinsel yetersizlik), bireyin gelişim döneminde başlayan bir durumdur. Bu durum, hem zihinsel işlevlerde (düşünme, öğrenme, karar verme) hem de uyumsal işlevlerde (günlük yaşam becerileri) yaşanan eksiklikleri kapsar.
Zihinsel Gelişim Bozukluğu Tanı Kriterleri
Bir bireye zihinsel gelişim yetersizliği tanısı konulabilmesi için aşağıdaki üç kriterin de karşılanması gerekir:
- Zihinsel İşlevlerde Eksiklikler: Akıl yürütme, sorun çözme, planlama, soyut düşünme, yargılama, okulda öğrenme ve deneyimden öğrenme gibi zihinsel işlevlerde eksikliklerin olması. Bu durum hem klinik değerlendirme hem de kişiye özel uygulanan standart zeka testleri ile doğrulanmalıdır.
- Uyumsal İşlevlerde Eksiklikler: Kişinin yaşına ve kültürel çevresine uygun kişisel bağımsızlık ve sosyal sorumluluk standartlarını karşılayamaması. Devam eden bir destek olmadan, bu eksiklikler bireyin ev, okul, iş ve toplum gibi birden fazla ortamda iletişim kurmasını, sosyal yaşama katılmasını ve bağımsız yaşamasını sınırlar.
- Gelişim Döneminde Başlangıç: Bu zihinsel ve uyumsal eksikliklerin çocukluk veya ergenlik gibi gelişim döneminde ortaya çıkmış olması.
Zihinsel Yetersizliğin Şiddet Düzeyleri
Zihinsel yetersizliğin şiddeti, bireyin IQ puanına göre değil, günlük yaşamda ne kadar desteğe ihtiyaç duyduğunu gösteren uyumsal işlevlerine göre belirlenir. Bunun nedeni, bireyin ihtiyaç duyduğu desteğin seviyesini en iyi uyum becerilerinin belirlemesidir.
Şiddet düzeyleri dört aşamada incelenir: Hafif, Orta, Ağır ve Çok Ağır (İleri Düzey).
1. Hafif Düzey Zihinsel Yetersizlik
- Kavramsal (Düşünsel) Alan: Okul çağındaki çocuklar ve yetişkinler okuma, yazma, matematik, zaman veya para gibi akademik becerilerde zorluk yaşarlar. Yetişkinlerde soyut düşünme, planlama, öncelik belirleme ve kısa süreli hafıza gibi yönetici işlevlerde bozulmalar görülür. Sorunlara ve çözümlere yaklaşımları yaşıtlarına göre daha somuttur.
- Sosyal Alan: Sosyal etkileşimlerde yaşıtlarına göre daha olgunlaşmamış görünürler. Akranlarının sosyal ipuçlarını doğru algılamakta zorlanabilirler. İletişim ve konuşmaları daha somuttur. Duygu ve davranışlarını yaşa uygun şekilde düzenlemekte zorlanabilirler. Sosyal durumlardaki riskleri anlamakta zorlanırlar ve başkaları tarafından kolayca kandırılabilirler (saflık).
- Pratik (Günlük Yaşam) Alan: Kişisel bakım (beslenme, giyinme, tuvalet) konularında yaşa uygun işlevsellik gösterebilirler. Ancak market alışverişi, ulaşım, ev işleri ve para yönetimi gibi karmaşık günlük yaşam görevlerinde desteğe ihtiyaç duyarlar. Sağlık hizmetleri, yasal konular ve mesleki eğitim gibi alanlarda karar verirken desteğe ihtiyaçları vardır.
2. Orta Düzey Zihinsel Yetersizlik
- Kavramsal (Düşünsel) Alan: Becerileri, gelişim dönemi boyunca belirgin şekilde yaşıtlarının gerisindedir. Okul öncesi dönemde dil ve akademik öncesi beceriler yavaş gelişir. Okul çağında okuma, yazma ve matematik gibi konulardaki ilerlemeleri çok yavaştır. Yetişkinlerde akademik beceriler genellikle ilkokul düzeyindedir ve bu becerilerin işte veya kişisel yaşamda kullanımı için sürekli destek gerekir.
- Sosyal Alan: Sosyal ve iletişimsel davranışlarda yaşıtlarından belirgin farklar vardır. Konuşma dili, akranlarına göre çok daha az karmaşıktır ancak sosyal iletişim için temel araçtır. Aile ve arkadaşlarla ilişkiler kurabilirler, ancak sosyal ipuçlarını doğru algılayamayabilirler veya yorumlayamayabilirler. Sosyal yargılama ve karar verme yetenekleri sınırlıdır; bakıcıların yaşam kararlarında yardımcı olması gerekir.
- Pratik (Günlük Yaşam) Alan: Yetişkin olarak kişisel bakım (yemek, giyinme, tuvalet, hijyen) ihtiyaçlarını karşılayabilirler, ancak bu bağımsızlığı kazanmak için uzun bir öğretme süreci ve hatırlatmalara ihtiyaç duyarlar. Ev işlerine katılabilirler. Sınırlı kavramsal ve iletişim becerisi gerektiren işlerde çalışabilirler, ancak sosyal beklentiler, işin karmaşıklığı, program yapma, ulaşım ve para yönetimi gibi konularda iş arkadaşlarından ve denetçilerden ciddi desteğe ihtiyaç duyarlar.
3. Ağır Düzey Zihinsel Yetersizlik
- Kavramsal (Düşünsel) Alan: Kavramsal becerilerin kazanımı çok sınırlıdır. Yazılı dili veya sayı, miktar, zaman ve para gibi kavramları çok az anlarlar. Yaşam boyu problem çözme konusunda yoğun desteğe ihtiyaç duyarlar.
- Sosyal Alan: Konuşma dili, kelime dağarcığı ve dil bilgisi açısından oldukça sınırlıdır (genellikle tek kelimeler veya kısa ifadeler). İletişim, açıklama yapmaktan çok o anki olaylara odaklıdır. Basit konuşmaları ve jestleri anlarlar. Aile üyeleri ve tanıdık kişilerle ilişkiler kurmaktan zevk alırlar.
- Pratik (Günlük Yaşam) Alan: Yemek yeme, giyinme, banyo yapma ve tuvalet dahil olmak üzere günlük yaşamın tüm faaliyetleri için desteğe ihtiyaç duyarlar. Her zaman denetime ihtiyaçları vardır. Evdeki, eğlencedeki ve işteki görevlere katılım, sürekli destek ve yardım gerektirir. Önemli bir azınlıkta kendine zarar verme dahil uyumsuz davranışlar görülebilir.
4. Çok Ağır (İleri) Düzey Zihinsel Yetersizlik
- Kavramsal (Düşünsel) Alan: Kavramsal beceriler genellikle sembolik (soyut) süreçlerden çok fiziksel dünyayla ilgilidir. Nesneleri kişisel bakım, iş ve eğlence için amaç odaklı kullanabilirler. Eşleştirme veya fiziksel özelliklere göre sıralama gibi bazı görsel-mekansal beceriler kazanılabilir. Ancak, sıklıkla eşlik eden motor (hareket) ve duyusal bozukluklar, nesnelerin işlevsel kullanımını engelleyebilir.
- Sosyal Alan: Konuşma veya jest gibi sembolik iletişimi çok sınırlı anlarlar. Bazı basit talimatları veya jestleri anlayabilirler. Kendi istek ve duygularını büyük ölçüde sözel olmayan, sembolik olmayan iletişim (örn. mimikler, bedensel tepkiler) yoluyla ifade ederler. Çok iyi bilinen aile üyeleri, bakıcılar ve tanıdık diğer kişilerle ilişkilerden hoşlanırlar.
- Pratik (Günlük Yaşam) Alan: Günlük fiziksel bakım, sağlık ve güvenlik konularında tüm yönleriyle başkalarına bağımlıdırlar (bazı faaliyetlere katılabilseler de). Masaya tabak taşımak gibi bazı basit günlük ev işlerine yardımcı olabilirler. Yüksek düzeyde sürekli destekle bazı mesleki faaliyetlere katılabilirler. Eğlence faaliyetleri (müzik dinlemek, film izlemek, yürüyüşe çıkmak) başkalarının desteğiyle mümkün olabilir.
Tanısal Özelliklerin Detayları
Zihinsel İşlevler (Kriter A): Zihinsel işlevler akıl yürütme, problem çözme, planlama, soyut düşünme, yargılama, talimatlardan ve deneyimlerden öğrenme gibi yetenekleri içerir. Bu işlevler, bireysel olarak uygulanan, kapsamlı, kültürel açıdan uygun ve geçerli zeka testleri ile ölçülür. Zihinsel yetersizliği olan bireyler, bu testlerde nüfus ortalamasının yaklaşık iki standart sapma veya daha altında (genellikle 65-75 aralığında) puan alırlar. Ancak test sonuçlarını yorumlamak ve zihinsel performansı değerlendirmek için klinik eğitim ve yargı şarttır. Tek başına IQ puanı tanı için yeterli değildir.
Uyumsal İşlevler (Kriter B): Kişinin, benzer yaş ve sosyokültürel geçmişe sahip diğer kişilere kıyasla, toplumsal bağımsızlık ve sosyal sorumluluk standartlarını ne kadar iyi karşıladığıdır. Üç alanı vardır:
- Kavramsal (Akademik) Alan: Hafıza, dil, okuma, yazma, matematiksel akıl yürütme, pratik bilgi edinme, problem çözme ve yeni durumlarda yargılama becerileri.
- Sosyal Alan: Başkalarının düşünce ve duygularının farkında olma, empati, kişilerarası iletişim becerileri, arkadaşlık kurma yetenekleri ve sosyal yargılama.
- Pratik Alan: Kişisel bakım, mesleki sorumluluklar, para yönetimi, eğlence, davranışların öz yönetimi ve okul/iş görevlerini organize etme gibi yaşamın farklı alanlarında kendini yönetme becerileri.
Başlangıç (Kriter C): Zihinsel ve uyumsal eksikliklerin çocukluk veya ergenlik döneminde mevcut olması gerektiği anlamına gelir.
Gelişim Bozukluğu İlişkili Özellikler
Zihinsel yetersizliği olan bireylerde sosyal yargılama, risk değerlendirmesi, davranışların, duyguların veya kişilerarası ilişkilerin kendi kendine yönetimi gibi konularda zorluklar yaşanabilir. Risk ve tehlike farkındalığının eksikliği nedeniyle kaza ve yaralanma oranları artabilir.
İletişim becerilerinin eksikliği, yıkıcı ve saldırgan davranışlara zemin hazırlayabilir. Saflık (sosyal durumlarda deneyimsizlik) ve başkaları tarafından kolayca yönlendirilme eğilimi yaygın bir özelliktir. Bu durum, bireyi sömürülme, istismar edilme, dolandırıcılık, kasıtsız suçlara karışma ve yanlış itiraflarda bulunma riskine karşı savunmasız bırakabilir.
Yaygınlık
Zihinsel gelişim bozukluğunun genel nüfustaki yaygınlığı yaklaşık %1’dir (1000 kişide 10). Bu oran, ülkenin gelir düzeyine göre değişiklik gösterebilir (orta gelirli ülkelerde 1000’de 16’ya kadar çıkabilir). Gençlerde yetişkinlere göre daha yüksek oranda görülür.
Gelişim ve Gidişat
Başlangıç her zaman gelişim dönemindedir.
- Ağır düzey zihinsel yetersizlik durumunda, motor, dil ve sosyal kilometre taşlarındaki gecikmeler yaşamın ilk 2 yılında fark edilebilir.
- Hafif düzeyler ise, okul çağında akademik öğrenme zorlukları belirginleşene kadar fark edilmeyebilir.
Bu durum, Down sendromu gibi genetik sendromlarla ilişkili olabileceği gibi, gelişim döneminde (çocukluk/ergenlik) geçirilen menenjit, ensefalit (beyin iltihabı) veya ciddi kafa travması gibi durumlardan sonra da (edinilmiş formlar) ortaya çıkabilir.
Zihinsel yetersizlik genellikle ilerleyici bir durum değildir (yani zamanla kötüleşmez). Ancak Rett sendromu gibi bazı genetik bozukluklarda kötüleşme dönemleri görülebilir veya Down sendromlu bireylerde olduğu gibi yetişkinlikte Alzheimer hastalığı riski artabilir.
Durum genellikle yaşam boyu sürer, ancak şiddet düzeyleri zamanla değişebilir. Erken ve sürekli müdahaleler, çocukluk ve yetişkinlik boyunca uyumsal işlevselliği (günlük yaşam becerilerini) önemli ölçüde iyileştirebilir.
Risk Faktörleri ve Gidişatı Etkileyen Faktörler
Zihinsel gelişim yetersizliğinin birden fazla nedeni olabilir:
- Genetik ve Fizyolojik: Genetik sendromlar, metabolizma bozuklukları veya beyin yapı farklılıkları gibi doğum öncesi nedenler.
- Çevresel: Annenin hamilelikte alkol, uyuşturucu veya toksinlere (zehirli maddelere) maruz kalması gibi doğum öncesi etkiler.
- Doğum Sırası (Perinatal): Doğum ve doğumla ilgili çeşitli olaylar (örn. bebeğin oksijensiz kalması).
- Doğum Sonrası: Travmatik beyin hasarı, enfeksiyonlar, nöbet bozuklukları, ciddi ve kronik sosyal yoksunluk (aşırı ihmal) veya kurşun gibi toksinlere maruz kalma.
Kültürle İlgili Faktörler: Değerlendirme sırasında bireyin sosyoekonomik, etnik, kültürel ve dilsel geçmişi dikkate alınmalıdır.
Cinsiyetle İlgili Faktörler: Hem hafif hem de ağır formlarda erkeklerde kadınlara göre daha sık teşhis edilir.
İntihar Riski
Zihinsel yetersizliği olan bireyler, özellikle eşlik eden başka bir ruhsal bozukluk (örn. depresyon) varsa, daha yüksek zihinsel ve uyumsal işlevlere sahiplerse veya yakın zamanda yoğun stres yaşamışlarsa intihar riski taşıyabilirler.
Ayırıcı Tanı (Diğer Durumlardan Farkları)
Zihinsel yetersizlik tanısı konulurken, belirtilerin başka durumlardan kaynaklanıp kaynaklanmadığı dikkatle incelenmelidir:
- Nörobilişsel Bozukluklar (Örn. Demans): Zihinsel yetersizlik gelişimseldir (doğuştan gelir veya erken yaşta başlar). Nörobilişsel bozukluklar ise genellikle ileri yaşlarda ortaya çıkar ve daha önce kazanılmış bilişsel işlevlerin kaybı ile karakterizedir. Ancak bu iki durum bir arada bulunabilir (örn. Down sendromlu bir bireyin yetişkinlikte Alzheimer hastalığı geliştirmesi).
- İletişim Bozuklukları ve Özgül Öğrenme Güçlüğü: Bu bozukluklar, yalnızca iletişim veya öğrenme gibi belirli alanlara özgüdür ve zihinsel veya uyumsal davranışlarda genel eksiklikler göstermezler. Zihinsel yetersizlikle birlikte de görülebilirler.
- Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB): Zihinsel yetersizlik, OSB olan bireyler arasında yaygındır. OSB’de zeka değerlendirmesi, sosyal iletişimdeki zorluklar ve davranışsal eksiklikler nedeniyle karmaşık olabilir. Eğer sosyal iletişim becerileri, bireyin genel gelişim düzeyinden beklenenin altındaysa, her iki tanı da konulabilir.
Birlikte Görülen Durumlar
Zihinsel yetersizlikte, eşlik eden diğer nörogelişimsel, ruhsal ve tıbbi durumlar çok sıktır. Ruhsal bozukluklar, serebral palsi (beyin felci) ve epilepsi (sara) oranları genel popülasyona göre üç ila dört kat daha yüksektir.
En sık birlikte görülen durumlar şunlardır:
- Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB)
- Depresif bozukluklar ve Bipolar bozukluklar
- Kaygı (anksiyete) bozuklukları
- Otizm spektrum bozukluğu
- Basmakalıp (tekrarlayıcı) hareket bozukluğu
- Dürtü kontrol bozuklukları
- Nörobilişsel bozukluklar (özellikle ileri yaşlarda)
Bu bireylerde ayrıca saldırganlık, yıkıcı davranışlar ve obezite gibi sağlık sorunları da genel popülasyondan daha fazla görülebilir.
İlişkili Diğer Kategoriler
Global (Yaygın) Gelişimsel Gecikme
Bu tanı, 5 yaşın altındaki bireyler için ayrılmıştır. Çocuğun zihinsel işlevselliğinin birkaç alanında (örn. konuşma, motor beceriler, sosyal beceriler) beklenen gelişimsel kilometre taşlarını karşılayamadığı durumlarda kullanılır.
Bu kategori, klinik şiddet düzeyinin erken çocukluk döneminde güvenilir bir şekilde değerlendirilemediği (örneğin, çocuğun standart zeka testlerine katılamayacak kadar küçük olması) durumlarda kullanılır. Bu tanı geçicidir ve çocuğun belirli bir süre sonra yeniden değerlendirilmesi gerekir.
Tanımlanmamış Zihinsel Gelişim Bozukluğu (Zihinsel Yetersizlik)
Bu kategori, 5 yaşın üzerindeki bireyler için ayrılmıştır. Bireyin zihinsel yetersizlik derecesinin değerlendirilmesi körlük, sağırlık, ciddi hareket kısıtlılığı gibi eşlik eden duyusal veya fiziksel bozukluklar ya da ciddi davranış sorunları veya eşlik eden başka bir ruhsal bozukluk nedeniyle zorlaştığında veya imkansız hale geldiğinde kullanılır.