Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB), kişinin sarsıcı bir olaya maruz kalmasının ardından gelişen ve yaşamı ciddi şekilde etkileyen bir ruhsal durumdur. Bu bozukluk olayı yeniden yaşama, travmayı hatırlatan durumlardan kaçınma, düşünce ve duygularda olumsuz değişimler ve aşırı uyarılma gibi belirtilerle kendini gösterir. Tanı, belirtilerin süresine, şiddetine ve kişinin günlük yaşamındaki işlevselliği bozma düzeyine göre konulur.

İçindekiler

6 Yaşından Büyüklerde Travma Sonrası Stres Bozukluğu Belirtileri

Aşağıdaki belirtiler yetişkinler, ergenler ve 6 yaşından büyük çocuklar için geçerlidir.

Travmatik Olaya Maruz Kalma (A Grubu Belirtiler)

Kişinin aşağıdaki yollardan biri veya daha fazlası ile gerçek veya tehdit edici ölüm, ciddi yaralanma veya cinsel şiddete maruz kalmış olması gerekir.

Travmatik olayı doğrudan yaşamak.
Başkalarının başına gelen olaya bizzat tanıklık etmek.
Travmatik olayın yakın bir aile üyesinin veya yakın bir arkadaşının başına geldiğini öğrenmek. (Not: Aile üyesi veya arkadaşın başına gelen olayın şiddet içeren veya kaza sonucu olması gerekir.)
İlk yardım ekiplerinin ceset kalıntılarını toplaması, polis memurlarının çocuk istismarı ayrıntılarına tekrar tekrar maruz kalması gibi travmatik olayın rahatsız edici ayrıntılarına tekrarlı veya aşırı düzeyde maruz kalmak. (Bu durum, işle ilgili olmadıkça elektronik medya, televizyon, filmler veya resimler yoluyla maruz kalmayı kapsamaz.)

Yeniden Yaşantılama Belirtileri (B Grubu Belirtiler)

Travmatik olaydan sonra başlayan, olayla ilişkili ve istenmeyen belirtilerden bir veya daha fazlasının varlığı.

Olayın tekrarlayan, istemsiz ve rahatsız edici anıları. (6 yaşından büyük çocuklarda, travmatik olayın temalarının veya yönlerinin ifade edildiği tekrarlayıcı oyunlar görülebilir.)
İçeriği veya duygusal yükü olayla ilgili olan, tekrarlayan ve rahatsız edici rüyalar. (Çocuklarda içeriği tanınmayan korkutucu rüyalar olabilir.)
Kişinin olayın yeniden oluyormuş gibi hissettiği veya davrandığı çözülme tepkileri (örneğin, geçmişe dönüşler/flashback). Bu tepkiler en uç noktada mevcut çevrenin farkındalığının tamamen kaybolmasıyla sonuçlanabilir. (Çocuklarda, travmaya özgü yeniden canlandırma oyun içinde ortaya çıkabilir.)
Travmatik olayın bir yönünü simgeleyen veya benzeyen iç veya dış ipuçlarına maruz kalındığında yoğun veya uzun süreli psikolojik sıkıntı.
Bu ipuçlarına karşı belirgin fizyolojik (bedensel) tepkiler.

Kaçınma Belirtileri (C Grubu Belirtiler)

Travmatik olaydan sonra başlayan, olayla ilişkili uyaranlardan sürekli kaçınma. Aşağıdakilerden biri veya her ikisi gereklidir.

Olayla ilgili veya olayla yakından ilişkili rahatsız edici anı, düşünce veya duygulardan kaçınma veya kaçınma çabaları.
İnsanlar, yerler, konuşmalar, aktiviteler, nesneler, benzer durumlar gibi olayla ilgili veya olayla yakından ilişkili rahatsız edici anıları, düşünceleri veya duyguları uyandıran dışsal hatırlatıcılardan kaçınma veya kaçınma çabaları.

Olumsuz Düşünce ve Duygu Durumu Değişiklikleri (D Grubu Belirtiler)

Travmatik olayla ilişkili, olaydan sonra başlayan veya kötüleşen, aşağıdaki belirtilerden iki veya daha fazlasının varlığı.

Kafa travması, alkol veya uyuşturucu gibi diğer faktörlere bağlı olmaksızın, travmatik olayın önemli bir yönünü hatırlayamama (genellikle çözülmeli unutma nedeniyle).
Ben kötüyüm, Kimseye güvenilmez, Dünya tamamen tehlikeli bir yer, Bütün sinir sistemim kalıcı olarak mahvoldu gibi, kendisi, başkaları veya dünya hakkında sürekli ve abartılı olumsuz inançlar veya beklentiler.
Olayın nedeni veya sonuçları hakkında kişinin kendini veya başkalarını suçlamasına yol açan sürekli, çarpıtılmış düşünceler.
Korku, dehşet, öfke, suçluluk veya utanç gibi sürekli olumsuz bir duygu durumu.
Daha önce keyif alınan önemli etkinliklere karşı belirgin şekilde azalmış ilgi veya katılım.
Başkalarından uzaklaşma veya yabancılaşma hissi.
Mutluluk, tatmin veya sevgi dolu hisler gibi sürekli olarak olumlu duyguları yaşayamama.

Uyarılma ve Tepkisellikte Belirgin Değişiklikler (E Grubu Belirtiler)

Travmatik olayla ilişkili, olaydan sonra başlayan veya kötüleşen aşağıdaki belirtilerden iki veya daha fazlasının varlığı.

Çok az veya hiç kışkırtma olmaksızın, genellikle insanlara veya nesnelere karşı sözlü veya fiziksel saldırganlık olarak ifade edilen, asabi davranışlar ve öfke patlamaları.
Pervasız veya kendine zarar verici davranışlar.
Aşırı tetikte olma (hipervijilans).
Abartılı irkilme tepkisi.
Odaklanma (konsantrasyon) sorunları.
Uykuya dalmakta veya uykuyu sürdürmekte zorluk ya da huzursuz uyku gibi uyku bozuklukları.

Diğer Tanı Koşulları (Süre, İşlevsellik ve Dışlama)

Süre: Yukarıda belirtilen (B, C, D ve E gruplarındaki) bozuklukların süresi bir aydan fazladır.
İşlevsellik: Bozukluk sosyal, mesleki veya diğer önemli işlevsellik alanlarında klinik olarak belirgin bir sıkıntıya veya bozulmaya neden olur.
Dışlama: Bozukluk ilaç veya alkol gibi bir maddenin veya başka bir tıbbi durumun fizyolojik etkilerine bağlanamıyor olmalıdır.

Özel Durumlar: Belirleyiciler

TSSB tanısı konulurken, belirtilerin nasıl ortaya çıktığına dair iki belirleyici eklenebilir.

Çözülmeli (Dissosiyatif) Belirtilerle Giden Tip

Kişi TSSB kriterlerini karşılamanın yanı sıra, stres etkenine tepki olarak aşağıdaki belirtilerden birini veya her ikisini sürekli veya tekrarlayıcı olarak yaşar.

Depersonalizasyon (Kendine Yabancılaşma): Kişinin kendi zihinsel süreçlerinden veya bedeninden koptuğunu hissettiği, sanki dışarıdan bir gözlemciymiş gibi yaşadığı deneyimler. (Rüyadaymış gibi hissetme, kendisinin veya bedeninin gerçek dışı olduğunu hissetme, zamanın yavaş aktığını hissetme vb.)
Derealizasyon (Çevreye Yabancılaşma): Çevrenin gerçek dışı olduğunu hissettiği deneyimler. (Etrafındaki dünyanın gerçek dışı, rüya gibi, uzak veya çarpıtılmış olarak algılandığı vb.)

Gecikmeli Başlangıçlı Tip

Olaydan sonra en az 6 ay geçene kadar tanı kriterlerinin tamamı karşılanmaz ancak bazı belirtilerin başlaması veya ifadesi hemen olabilir.

6 Yaş ve Daha Küçük Çocuklarda Travma Sonrası Stres Bozukluğu Belirtileri

Travmatik Olaya Maruz Kalma (A Grubu)

6 yaş ve daha küçük çocuklarda aşağıdaki yollardan biri veya daha fazlası ile gerçek veya tehdit edici ölüm, ciddi yaralanma veya cinsel şiddete maruz kalma.

Travmatik olayı doğrudan yaşamak.
Olayı, özellikle birincil bakım verenlerin başına gelirken bizzat görmek.
Travmatik olayın bir ebeveynin veya bakım veren birinin başına geldiğini öğrenmek.

Yeniden Yaşantılama Belirtileri (B Grubu)

Aşağıdaki belirtilerden bir veya daha fazlasının varlığı.

Olayın tekrarlayan, istemsiz ve rahatsız edici anıları. Kendiliğinden gelen ve zorlayıcı anılar her zaman sıkıntı verici görünmeyebilir ve oyun içinde yeniden canlandırma olarak ifade edilebilir.
İçeriği veya duygusal yükü olayla ilgili olan, tekrarlayan ve rahatsız edici rüyalar. (Korkutucu içeriğin travmatik olayla ilişkili olup olmadığını belirlemek her zaman mümkün olmayabilir.)
Çocuğun olayın yeniden oluyormuş gibi hissettiği veya davrandığı çözülme tepkileri (örneğin flashbackler). Bu tür travmaya özgü yeniden canlandırmalar oyun içinde ortaya çıkabilir.
Travmatik olayın bir yönünü simgeleyen veya benzeyen iç veya dış ipuçlarına maruz kalındığında yoğun veya uzun süreli psikolojik sıkıntı.
Olayın hatırlatıcılarına karşı belirgin fizyolojik tepkiler.

Kaçınma veya Olumsuz Değişiklikler (C Grubu)

Aşağıdaki belirtilerden bir veya daha fazlası. Ya sürekli kaçınmayı ya da düşünce/duygu durumundaki olumsuz değişiklikleri temsil eder.

Sürekli Kaçınma:
- Olayın anılarını uyandıran etkinliklerden, yerlerden veya fiziksel hatırlatıcılardan kaçınma veya kaçınma çabaları.
- Olayın anılarını uyandıran insanlardan, konuşmalardan veya kişilerarası durumlardan kaçınma veya kaçınma çabaları.
Olumsuz Düşünce ve Duygu Durumu Değişiklikleri:
- Korku, suçluluk, üzüntü, utanç, kafa karışıklığı gibi olumsuz duygusal durumların sıklığında belirgin artış.
- Oyunun kısıtlanması da dahil olmak üzere, önemli etkinliklere karşı belirgin şekilde azalmış ilgi veya katılım.
- Sosyal olarak içe çekilmiş davranış.
- Olumlu duyguların ifadesinde sürekli azalma.

Uyarılma ve Tepkisellikte Değişiklikler (D Grubu)

Aşağıdaki belirtilerden iki veya daha fazlasının varlığı.

Aşırı öfke nöbetleri dahil asabi davranışlar ve öfke patlamaları.
Aşırı tetikte olma (hipervijilans).
Abartılı irkilme tepkisi.
Odaklanma sorunları.
Uyku bozukluğu.

Çocuklar İçin Diğer Tanı Koşulları

Süre: Bozukluğun süresi bir aydan fazladır.
İşlevsellik: Bozukluk ebeveynler, kardeşler, akranlar veya diğer bakım verenlerle ilişkilerde ya da okul davranışlarında klinik olarak belirgin bir sıkıntıya veya bozulmaya neden olur.
Dışlama: Bozukluk bir maddenin veya başka bir tıbbi durumun etkilerine bağlanamaz.

TSSB’nin Temel Özellikleri

TSSB’nin temel özelliği, bir veya daha fazla travmatik olaya maruz kaldıktan sonra karakteristik belirtilerin gelişmesidir. TSSB’nin klinik görünümü kişiden kişiye değişebilir. Bazı bireylerde korku temelli yeniden yaşantılama, duygusal ve davranışsal belirtiler ağır basabilir. Diğerlerinde ise daha çok keyif alamama (anhedoni) veya mutsuzluk (disfori) içeren duygu durumları ve olumsuz düşünceler ön planda olabilir. Bazı bireylerde uyarılma ve dışa dönük tepkisel belirtiler belirginken, bazılarında çözülme (dissosiyatif) belirtiler baskındır.

Travmatik olaylar kişinin doğrudan deneyimlemesi, tanık olması, yakın birinin başına geldiğini öğrenmesi veya işle ilgili olarak travmatik detaylara maruz kalması şeklinde olabilir. İşkence, cinsel şiddet gibi stres etkeni kişilerarası ve kasıtlı olduğunda bozukluk özellikle şiddetli veya uzun süreli olabilir.

İlişkili Özellikler

Çocukluk istismarı, işkence gibi şiddetli ve tekrarlayan travmatik olayların ardından kişi duygularını düzenlemekte veya istikrarlı kişilerarası ilişkiler sürdürmekte zorluk yaşayabilir veya çözülme belirtileri gösterebilir. Ayrıca küçük çocuklarda dil kaybı gibi gelişimsel gerileme meydana gelebilir. Kişinin kendi düşüncelerini farklı seslerde duyması gibi işitsel varsanılar ve kuşkucu düşünceler de mevcut olabilir.

Yaygınlık

ABD’de yapılan ulusal çalışmalarda, DSM-5 kriterlerine göre yaşam boyu TSSB yaygınlığı %6.1 ila %8.3 arasında değişmektedir. 12 aylık yaygınlık ise %4.7 olarak bulunmuştur. Dünya çapında çatışmalardan etkilenen popülasyonlarda TSSB yaygınlığı %11 civarındadır.

Gaziler ve polis, itfaiyeci, acil tıp personeli gibi meslekleri gereği travmatik maruziyet riski artan diğer kişiler arasında TSSB oranları daha yüksektir. En yüksek oranlar tecavüz mağdurları (maruz kalanların üçte birinden fazlasına kadar), askeri çatışma ve esaret yaşamış kişiler ile etnik veya siyasi gerekçelerle toplama kampı veya soykırım mağdurları arasında bulunur.

Gelişim ve Gidişat

TSSB, yaşamın ilk yılından sonra her yaşta ortaya çıkabilir. Belirtiler genellikle travmadan sonraki ilk 3 ay içinde başlar ancak tam tanı kriterlerinin karşılanması aylar, hatta yıllar sürebilir. Bazı belirtilerin hemen ortaya çıktığı, ancak tam kriterlerin karşılanmasındaki gecikmenin gecikmeli başlangıç olarak adlandırıldığı durumlar yaygındır.

Birçok durumda travmanın hemen ardından kişinin tepkisi başlangıçta Akut Stres Bozukluğu kriterlerini karşılayabilir. Belirtilerin süresi değişir. Yetişkinlerin yaklaşık yarısında 3 ay içinde tam iyileşme görülürken, bazı bireyler 12 aydan, bazen de 50 yıldan uzun süre belirti göstermeye devam eder.

Yeniden yaşantılama belirtilerinin klinik ifadesi gelişime göre değişebilir. Küçük çocuklar travmayla belirgin bir içeriği olmayan korkutucu rüyalar bildirebilirler. 6 yaş ve daha küçük çocuklar, belirtileri daha çok travmaya doğrudan veya sembolik olarak atıfta bulunan oyunlar yoluyla ifade ederler.

Risk ve Gidişatı Etkileyen Faktörler

TSSB için risk faktörleri genellikle travma öncesi, travma sırası ve travma sonrası olarak üçe ayrılır.

Travma Öncesi Faktörler

Mizaç: 6 yaşına kadar çocuklukta yaşanan dışa vurum veya kaygı gibi duygusal sorunlar ve önceden var olan panik bozukluk, depresyon, TSSB veya OKB gibi ruhsal bozukluklar.
Çevresel: Düşük sosyoekonomik statü, düşük eğitim seviyesi, daha önce travmaya maruz kalma, ekonomik yoksunluk, aile işlevsizliği gibi çocuklukta yaşanan olumsuzluklar, düşük zeka düzeyi ve ailede psikiyatrik hastalık öyküsü. Olaydan önce sosyal destek koruyucudur.
Genetik ve Fizyolojik: TSSB geliştirme riski mütevazı düzeyde kalıtsaldır.

Travma Sırasındaki Faktörler

Çevresel: Travmanın ciddiyeti, algılanan yaşam tehdidi, kişisel yaralanma, özellikle bir bakım veren tarafından uygulanan veya bir bakım verene yönelik tehdide tanık olmayı içeren travmalar, kişilerarası şiddet ve askeri personel için fail olma, vahşete tanıklık etme veya düşmanı öldürme. Travma sırasında veya sonrasında devam eden çözülme tepkileri de risk faktörleridir.

Travma Sonrası Faktörler

Mizaç: Olumsuz değerlendirmeler (olayı felaketleştirme), uygun olmayan başa çıkma stratejileri ve akut stres bozukluğu geliştirme.
Çevresel: Tekrarlayan üzücü hatırlatıcılara maruz kalma, sonraki olumsuz yaşam olayları ve travmayla ilişkili kayıplar. Çocuklar için aile istikrarı dahil sosyal destek, travma sonrası sonucu etkileyen koruyucu bir faktördür.

Tanıda Kültüre Bağlı Konular

TSSB belirtilerinin klinik ifadesi kültürel olarak değişebilir. Batılı olmayan birçok grupta kaçınma daha az görülürken, baş dönmesi, nefes darlığı, sıcak basması gibi somatik (bedensel) belirtiler daha yaygındır. Kültürler arasında farklılık gösteren diğer belirtiler arasında rahatsız edici rüyalar, unutkanlık ve pervasız davranışlar yer alır. Bazı kültürlerde TSSB sendromları olumsuz doğaüstü deneyimlere atfedilebilir.

Tanıda Cinsiyete Bağlı Konular

TSSB, yaşam boyu kadınlarda erkeklerden daha yaygındır. Kadınlarda TSSB riskinin artmasının bir kısmının çocuklukta cinsel istismar, cinsel saldırı ve TSSB gelişimi için en yüksek riski taşıyan diğer kişilerarası şiddet türlerine maruz kalma olasılıklarının daha yüksek olmasına bağlı olduğu görülmektedir. Kadınlar ayrıca TSSB’yi erkeklerden daha uzun süre yaşarlar.

İntihar Riski

Çocukluk istismarı veya cinsel travma gibi travmatik olaylar, hem sivillerde hem de gazilerde bireyin intihar riskini artırır. TSSB, intihar düşünceleri, intihar girişimleri ve intihar sonucu ölüm ile ilişkilidir. TSSB varlığı, intihar düşüncelerinden bir intihar planına veya girişimine geçiş olasılığının artmasıyla ilişkilendirilmiştir.

TSSB’nin Yaşam Üzerindeki Etkileri

TSSB sosyal, mesleki ve fiziksel işlevsellikte yüksek düzeyde bozulma, düşük yaşam kalitesi ve fiziksel sağlık sorunları ile ilişkilidir. Toplum ve gazi örneklemlerinde TSSB, zayıf sosyal ve aile ilişkileri, işe devamsızlık, düşük gelir ve daha düşük eğitimsel ve mesleki başarı ile ilişkilendirilmiştir.

Diğer Bozukluklardan Farkları

TSSB’nin diğer ruhsal bozukluklardan ayırt edilmesi önemlidir.

Uyum Bozukluğu: Uyum bozukluğunda stres etkeni TSSB’nin gerektirdiği gibi şiddetli olmak zorunda değildir, herhangi bir ciddiyette olabilir. TSSB kriterlerini karşılamayan ancak travmatik bir olaya tepki olarak gelişen durumlarda bu tanı kullanılır.
Akut Stres Bozukluğu: Akut stres bozukluğu, belirti süresinin travmatik olaya maruz kaldıktan sonra 3 gün ila 1 ay arası olmasıyla TSSB’den ayrılır. Belirtiler 1 aydan fazla sürerse tanı TSSB olarak değişebilir.
Anksiyete Bozuklukları ve OKB: Obsesif-kompulsif bozuklukta (OKB) tekrarlayan zorlayıcı düşünceler vardır ancak bunlar yaşanan bir travmatik olayla ilgili değildir. Panik bozukluğundaki uyarılma ve kaçınma belirtileri belirli bir travmatik olayla ilişkili değildir.
Majör Depresif Bozukluk (MDB): Majör depresyon TSSB’nin yeniden yaşantılama (B Grubu) veya kaçınma (C Grubu) belirtilerini içermez. Ancak bir kişi her iki bozukluğun kriterlerini de karşılıyorsa her iki tanı da konulabilir.
Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB): Her iki bozukluk da dikkat ve konsantrasyon sorunları içerebilir. Ancak DEHB’de bu sorunların 12 yaşından önce başlamış olması gerekirken, TSSB’de belirtiler travmatik olaydan sonra başlar.
Kişilik Bozuklukları: Kişilik bozukluklarındaki kişilerarası zorluklar uzun süredir devam etmektedir, TSSB’de ise bu zorluklar travmatik olaya maruz kaldıktan sonra başlar veya belirgin şekilde kötüleşir.
Çözülmeli (Dissosiyatif) Bozukluklar: Bu bozukluklar travmatik bir olaydan önce veya sonra ortaya çıkabilir ve TSSB belirtileri eşlik edebilir veya etmeyebilir. Tam TSSB kriterleri de karşılanıyorsa, çözülmeli belirtilerle giden TSSB alt tipi düşünülmelidir.
Psikotik Bozukluklar: TSSB’deki “flashback”ler (geçmişe dönüşler), şizofreni veya diğer psikotik bozukluklardaki halüsinasyonlardan ayırt edilmelidir. Flashback’ler doğrudan travmatik deneyimle ilgilidir ve diğer psikotik özellikler olmaksızın meydana gelir.
Travmatik Beyin Hasarı (TBH): Askeri çatışma, bombalı saldırı, kaza gibi bazı travmatik olaylar hem TSSB hem de travmatik beyin hasarı riskini artırır. Baş ağrısı, baş dönmesi, konsantrasyon güçlüğü gibi belirtiler örtüşebilir. Ancak, yeniden yaşantılama ve kaçınma TSSB’ye özgüdür, kalıcı kafa karışıklığı ise TBH için daha belirgindir.

Birlikte Görülen Diğer Durumlar

TSSB olan bireylerin, depresif, bipolar, anksiyete veya madde kullanım bozuklukları gibi en az bir başka ruhsal bozukluk için de tanı kriterlerini karşılama olasılığı yüksektir. TSSB ayrıca majör nörobilişsel bozukluk riskinde artış ile ilişkilidir. TSSB olan küçük çocuklarda en sık görülen eş tanılar karşıt olma-karşı gelme bozukluğu ve ayrılma kaygısı bozukluğudur.