Tepkisel bağlanma bozukluğu, erken çocukluk döneminde yaşanan ciddi sosyal ihmal ve yetersiz bakımın bir sonucu olarak ortaya çıkar. Bu bozuklukta çocuk normalde beklenen sağlıklı duygusal bağları bakıcılarıyla kuramaz. Temel duygusal ihtiyaçları karşılanmayan çocuk, özellikle stres altındayken rahatlamak için bakıcılarına yönelmez veya onlardan gelen teselliyi kabul etmez.
Tepkisel Bağlanma Bozukluğu Belirtileri
Bu bozukluğun tanısı için aşağıdaki temel belirtilerin görülmesi gerekir.
A. Çekingen Davranış Kalıbı
Çocuğun bakım veren yetişkinlere karşı sürekli olarak içe kapanık ve duygusal olarak mesafeli davranışlar göstermesi. Bu durum iki şekilde kendini belli eder:
- Çocuk stres altında olmak gibi sıkıntılı durumlar yaşadığında neredeyse hiç teselli aramaz.
- Çocuk sıkıntı yaşadığında, kendisine sunulan teselliye neredeyse hiç karşılık vermez veya çok az karşılık verir.
B. Sosyal ve Duygusal Bozulma
Aşağıdakilerden en az ikisini içeren sürekli bir sosyal ve duygusal bozulma gözlemlenir.
- Başkalarına karşı çok az sosyal veya duygusal tepki verme.
- Sınırlı düzeyde olumlu duygu gösterme (mutluluk, heyecan vb.).
- Bakım verenlerle tehdit edici olmayan etkileşimler sırasında bile açıklanamayan sinirlilik, üzüntü veya korku anları yaşama.
C. Yetersiz Bakım Öyküsü
Çocuğun aşağıdakilerden en az birini içeren, aşırı düzeyde yetersiz bir bakıma maruz kalmış olması.
- Rahatlatılma, uyarılma, şefkat gibi temel duygusal ihtiyaçların bakım veren yetişkinler tarafından sürekli olarak karşılanmadığı sosyal ihmal veya yoksunluk.
- İstikrarlı bağlar kurma fırsatını kısıtlayan, birincil bakım verenlerin sık sık değişmesi.
- Çocuk başına düşen bakıcı sayısının çok fazla olduğu kurumlar gibi, seçici bağlar kurma fırsatlarını ciddi şekilde sınırlayan sıra dışı ortamlarda yetiştirilme.
D. Nedensellik
Yaşanan bu yetersiz bakımın (C maddesi), çocuğun davranışlarındaki bozulmaya (A maddesi) neden olduğu varsayılır.
E. Diğer Koşulların Dışlanması
Çocukta Otizm Spektrum Bozukluğu belirtileri bulunmuyor olmalıdır.
F. Yaş Sınırları
Bozukluk 5 yaşından önce belirgin hale gelmiştir ve çocuğun gelişimsel yaşı en az 9 aylık olmalıdır. Çünkü bu yaş seçici bağ kurabilme yeteneğinin başladığı dönemdir.
Spesifik Özellikler
- Kalıcı: Bozukluk 12 aydan uzun süredir devam ediyorsa bu terim kullanılır.
- Şiddetli: Çocuk tüm belirtileri yüksek düzeyde gösteriyorsa bu terim kullanılır.
Bozukluğun Temel Özellikleri
Bu bozukluğun temel özelliği çocuğun bakım veren kişiden destek, koruma ve bakım alma konusunda belirgin şekilde bozulmuş ve yaşına uygun olmayan bağlanma davranışları sergilemesidir. Çocuk ile bakım veren yetişkin arasında sağlıklı bir bağ ya hiç gelişmemiştir ya da çok zayıftır.
Tepkisel bağlanma bozukluğu olan çocukların aslında seçici bağlar kurma kapasiteleri olduğuna inanılır. Ancak erken gelişim dönemlerinde bu fırsatı bulamadıkları için sıkıntı yaşadıklarında bakıcılarından tutarlı bir şekilde destek alma çabası göstermezler. Benzer şekilde, bakıcıların teselli etme çabalarına da çok az yanıt verirler.
Bu çocuklar bakıcılarıyla olan neşe, ilgi gibi sıradan etkileşimlerde olumlu duygularını çok az gösterirler veya hiç göstermezler. Duygu düzenleme becerileri zayıftır ve sık sık açıklanamayan korku, üzüntü veya sinirlilik gibi olumsuz duygular sergilerler.
Bu bozukluk özellikle bilişsel ve dil gibi alanlarda, genellikle gelişimsel gecikmeler basmakalıp davranışlar ve yetersiz beslenme gibi diğer ciddi ihmal belirtileriyle birlikte görülür.
Yaygınlık
Tepkisel bağlanma bozukluğunun toplumdaki yaygınlığı tam olarak bilinmemekle birlikte, klinik ortamlarda nadir görülen bir bozukluktur. Genellikle kurumlarda büyümüş, koruyucu aileye yerleştirilmiş ve ciddi ihmale maruz kalmış çocuklarda görülür. Ancak en ağır ihmal vakalarında bile ihmal edilen çocukların %10’undan daha azında bu bozukluk gelişir.
Gelişim ve Seyir
Sosyal ihmal koşulları genellikle çocuğun yaşamının ilk aylarında mevcuttur. Bozukluğun belirtileri 9 ay ile 5 yaş arasında benzer şekillerde ortaya çıkar.
Çocuk, sağlıklı ve destekleyici bir bakım ortamına kavuştuğunda belirtilerde iyileşme görülebilir ve semptomlar ortadan kalkabilir. Ancak yetersiz bakım koşulları devam ederse, bozukluğun belirtileri yıllarca sürebilir. Ergenlik dönemine kadar devam eden belirtiler genellikle sosyal işlevsellikte ciddi sorunlara yol açar. Bu tanının 5 yaşından büyük çocuklara konulmasında dikkatli olunmalıdır.
Risk Faktörleri ve İyileşme
- Çevresel Faktörler: Ciddi sosyal ihmal, bu bozukluk için hem tanısal bir gereklilik hem de bilinen tek risk faktörüdür. Buna rağmen, ciddi şekilde ihmal edilen çocukların çoğu bu bozukluğu geliştirmez. İyileşme süreci, ihmal döneminden sonra çocuğa sağlanan bakımın kalitesine bağlıdır.
- Kültürel Faktörler: Farklı kültürlerdeki bağlanma davranışları ve çocuk yetiştirme uygulamaları hakkında sınırlı bilgi bulunmaktadır. Kültürel beklentiler bu davranışların nasıl algılandığını etkileyebilir. Özellikle savaş bölgeleri gibi travmanın yaygın olduğu yerlerde veya göçmen/mülteci çocuklarda bu bozukluğun belirtileri daha farklı görülebilir.
İşlevsel Sonuçlar
Bu bozukluk küçük çocukların yetişkinlerle ve akranlarıyla kişilerarası ilişki kurma becerilerini ciddi şekilde bozar ve erken çocukluk dönemindeki sosyal ve duygusal birçok alanda işlev kaybına neden olur.
Benzer Durumlardan Farkları
Tepkisel bağlanma bozukluğunun bazı belirtileri diğer bozukluklarla karışabilir:
- Otizm Spektrum Bozukluğu (OSB): Her iki durumda da sosyal davranışlarda bozulmalar ve olumlu duygu eksikliği görülebilir. Ancak aralarında önemli farklar vardır:
- Tepkisel bağlanma bozukluğu için ciddi bir ihmal öyküsü şarttır. Otizmde bu nadiren görülür.
- Otizmde görülen kısıtlı ilgi alanları ve tekrarlayıcı davranışlar bu bozuklukta bulunmaz ancak sallanma gibi bazı basmakalıp davranışlar her ikisinde de görülebilir.
- Gelişim düzeylerine göre otizmli çocuklar genellikle bakıcılarına bağlanma davranışı gösterirler. Tepkisel bağlanma bozukluğu olan çocuklar ise bunu neredeyse hiç göstermezler.
- Zihinsel Gelişimsel Bozukluk (Zihinsel Yetersizlik): Gelişimsel gecikmeler sıklıkla bu bozukluğa eşlik eder. Ancak zihinsel yetersizliği olan çocuklar bilişsel düzeyleriyle uyumlu sosyal ve duygusal beceriler gösterirler. Ayrıca gelişimsel yaşları 9 ayı geçtiyse bakıcılarına seçici bir bağ geliştirirler. Tepkisel bağlanma bozukluğu olan çocuklar ise bu gelişimsel yaşa ulaşmış olmalarına rağmen bağ kurmazlar.
- Depresif Bozukluklar: Küçük çocuklarda depresyon da olumlu duygularda azalmaya neden olabilir. Ancak depresyondaki çocuklar bu bozukluğun aksine, genellikle bakıcılarından teselli ararlar ve teselliye yanıt verirler.
Birlikte Görülen Diğer Durumlar
Bu bozukluk sıklıkla ihmalle ilişkili diğer durumlarla birlikte görülür. Bunlar arasında bilişsel gecikmeler, dil gecikmeleri, basmakalıp davranışlar ve yetersiz beslenme gibi tıbbi sorunlar bulunur. Ayrıca içe dönük belirtiler de eşlik edebilir. Dışa dönük davranış sorunları veya Dikkat Eksikliği/Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ile ilişkisi ise net olarak kanıtlanmamıştır.
