Şizofreni Spektrumu

Şizofreni spektrumu ve diğer psikotik bozukluklar, şizofreniyi, diğer psikotik rahatsızlıkları ve şizotipal (kişilik) bozukluğu içerir. Bu bozukluklar, aşağıdaki beş alandan bir veya daha fazlasındaki anormalliklerle tanımlanır:

Sanrılar (Gerçek dışı inançlar)
Halüsinasyonlar (Varsanılar)
Dağınık düşünme (Konuşmaya yansıyan)
İleri düzeyde dağınık veya anormal motor davranışlar (Katatoni dahil)
Negatif belirtiler (Duygu ve motivasyon eksikliği)

Şizofreni Bozukluklarını Tanımlayan Temel Özellikler

Bu bölümde, yukarıda sıralanan beş temel belirti alanı daha ayrıntılı olarak açıklanmaktadır.

1. Sanrılar (Hezeyanlar)

Sanrılar, çelişkili kanıtlar olmasına rağmen değiştirilemeyen sabit inançlardır. İçerikleri çok çeşitli temalara sahip olabilir (örneğin, kötülük görme, üstüne alınma, bedensel, dini, büyüklük).

Kötülük Görme (Perseküsyon) Sanrıları: Kişinin bir birey, örgüt veya başka bir grup tarafından zarar göreceğine, taciz edileceğine vb. inanmasıdır. En sık görülen sanrı türüdür.
Alınganlık (Referans) Sanrıları: Belirli jestlerin, yorumların, çevresel ipuçlarının vb. doğrudan kendisine yönelik olduğuna inanmaktır. Bu da yaygın bir sanrıdır.
Diğer Türler:
- Büyüklük (Grandiyöz) Sanrıları: Kişinin olağanüstü yeteneklere, zenginliğe veya şöhrete sahip olduğuna inanması.
- Erotomanik Sanrılar: Kişinin, başka birinin kendisine aşık olduğuna yanlış bir şekilde inanması.
- Nihilistik Sanrılar: Büyük bir felaketin meydana geleceği inancını içerir.
- Bedensel (Somatik) Sanrılar: Sağlık ve organ işlevleriyle ilgili endişelere odaklanır.

Tuhaf (Bizar) ve Tuhaf Olmayan Sanrılar

Sanrılar, eğer açıkça mantıksızsa, aynı kültürdeki diğer insanlar için anlaşılmazsa ve sıradan yaşam deneyimlerinden kaynaklanmıyorsa “tuhaf” (bizar) olarak kabul edilir.

Tuhaf Sanrı Örneği: Dış bir gücün, kişinin iç organlarını çıkarıp yerine hiçbir yara veya iz bırakmadan başkasının organlarını koyduğuna inanması.
Tuhaf Olmayan Sanrı Örneği: İkna edici bir kanıt olmamasına rağmen polis tarafından izlendiğine inanmak.

Zihin veya beden üzerindeki kontrolün kaybedildiğini ifade eden sanrılar genellikle tuhaf kabul edilir. Bunlar arasında kişinin düşüncelerinin bir dış güç tarafından alındığına (düşünce çekme), zihnine yabancı düşüncelerin sokulduğuna (düşünce sokulma) veya bedeni ya da eylemlerinin bir dış güç tarafından yönlendirildiğine (kontrol edilme sanrıları) dair inançlar yer alır.

Değerlendirmedeki Zorluklar

Bir sanrı ile güçlü bir şekilde savunulan bir fikir arasındaki ayrımı belirlemek bazen zordur. Bu ayrım, inancın doğruluğuna dair açık veya makul çelişkili kanıtlara rağmen ne derecede bir kanaatle savunulduğuna bağlıdır.

Farklı kültürel geçmişe sahip bireylerde sanrıları değerlendirmek zor olabilir. Bazı dini ve doğaüstü inançlar (örneğin nazar, lanet yoluyla hastalığa neden olma, ruhların etkisi) bazı kültürel bağlamlarda tuhaf ve muhtemelen sanrısal olarak görülebilirken, diğerlerinde genel kabul görebilir. Ancak, artan dindarlık, psikozun birçok görünümünün bir özelliği olabilir.

İşkence, siyasi şiddet veya ayrımcılık yaşamış bireyler, yanlışlıkla kötülük görme sanrısı olarak değerlendirilebilecek korkular bildirebilirler. Bunlar, aslında tekrarlama korkularını veya travma sonrası belirtileri temsil ediyor olabilir. Yaşanan travmanın doğası göz önüne alındığında kişinin korkularının haklı olup olmadığının dikkatlice değerlendirilmesi, uygun korkuları kötülük görme sanrılarından ayırmaya yardımcı olabilir.

2. Halüsinasyonlar (Varsanılar)

Halüsinasyonlar, dış bir uyaran olmadan ortaya çıkan algı benzeri deneyimlerdir. Normal algılarla aynı etki ve canlılıktadırlar, nettirler ve kişinin istemli kontrolü altında değildirler.

Herhangi bir duyu (görme, dokunma vb.) ile ortaya çıkabilseler de, şizofreni ve ilişkili bozukluklarda işitsel halüsinasyonlar en yaygın olanıdır. İşitsel halüsinasyonlar genellikle, ister tanıdık ister yabancı olsun, kişinin kendi düşüncelerinden farklı olarak algılanan sesler olarak deneyimlenir.

Halüsinasyonlar mutlaka kişinin bilinci açıkken ortaya çıkmalıdır. Uykuya dalarken veya uyanırken meydana gelenler normal deneyim aralığında kabul edilir.

Halüsinasyonlar, belirli kültürel bağlamlarda dini deneyimin normal bir parçası olabilir.

3. Dağınık Düşünme (Konuşma Bozukluğu)

Dağınık düşünme, tipik olarak bireyin konuşmasından anlaşılır.

Kişi bir konudan diğerine atlayabilir (konudan sapma veya çağrışım gevşekliği).
Sorulara verilen yanıtlar konuyla dolaylı olarak ilgili veya tamamen alakasız olabilir (teğetsellik).
Nadiren, konuşma o kadar şiddetli bir şekilde dağınık olabilir ki, neredeyse anlaşılamaz hale gelir ve dilsel dağınıklığı açısından alıcı afaziye (beyin hasarına bağlı anlama güçlüğü) benzer

Hafif dağınık konuşma yaygın ve özel bir duruma işaret etmeyen bir durum olduğundan, belirtinin etkili iletişimi önemli ölçüde bozacak kadar şiddetli olması gerekir.

Teşhisi koyan kişi, muayene edilen kişiden farklı bir dilsel altyapıdan geliyorsa, bozulmanın ciddiyetini değerlendirmek zor olabilir. Örneğin, bazı dini gruplar dillerle konuşma (glossolali) pratiği yaparlar, bazıları ise cin çarpması veya trans hali (kişisel kimliğin yerini dışsal bir gücün aldığı trans durumları) deneyimleri tanımlar. Bu olgular dağınık konuşma ile karakterizedir. Bu durumlar, eğer başka açık psikotik belirtiler eşlik etmiyorsa, bir psikoz belirtisi olarak kabul edilmez.

Daha az şiddetli dağınık düşünme veya konuşma, şizofreninin başlangıç (prodromal) ve kalıntı (rezidüel) dönemlerinde ortaya çıkabilir.

4. İleri Düzeyde Dağınık veya Anormal Motor Davranış

Bu durum, çocuksu şımarıklıklardan öngörülemeyen ani tepkilere (ajitasyon) kadar çeşitli şekillerde kendini gösterebilir. Hedefe yönelik her türlü davranışta sorunlar görülebilir, bu da günlük yaşam aktivitelerini (yemek yapma, hijyen vb.) yerine getirmede zorluklara yol açar.

Katatonik Davranış

Katatoni, çevreye karşı tepkisellikte belirgin bir azalmadır. Bu durumun geniş bir yelpazesi vardır:

Talimatlara direnç göstermek (negativizm).
Katı, uygunsuz veya tuhaf bir duruşu sürdürmek.
Tamamen sözel ve motor yanıtsızlık.

Ayrıca belirgin bir neden olmaksızın amaçsız ve aşırı motor aktivite (katatonik heyecan) da içerebilir. Diğer özellikler arasında tekrarlayan basmakalıp hareketler, sabit bakma, yüz buruşturma ve konuşmayı tekrar etme yer alır.

Katatoni tarihsel olarak şizofreni ile ilişkilendirilmiş olsa da, katatonik belirtiler bu hastalığa özgü değildir. Diğer ruhsal bozukluklarda (katatonili bipolar veya depresif bozukluklar) ve tıbbi durumlarda da (başka bir tıbbi duruma bağlı katatonik bozukluk) ortaya çıkabilir.

5. Negatif Belirtiler

Negatif belirtiler, şizofreni ile ilişkili zorlukların önemli bir kısmını oluşturur ancak diğer psikotik bozukluklarda daha az belirgindir. Şizofrenide özellikle iki negatif belirti öne çıkar:

Duygusal İfadede Azalma: Yüz ifadesinde, göz temasında, konuşma tonlamasında ve normalde konuşmaya duygusal vurgu katan el, baş ve yüz hareketlerinde azalmaları içerir.
İstenç Kaybı (Avolisyon): Motivasyonla başlatılan amaçlı faaliyetlerde bir azalmadır. Birey uzun süre oturabilir ve iş veya sosyal faaliyetlere katılmaya çok az ilgi gösterebilir.

Diğer Negatif Belirtiler:

Aloji: Konuşma miktarında azalma olarak kendini gösterir.
Anhedoni: Zevk alma yeteneğinde azalmadır. Şizofreni hastaları yine de keyifli bir aktiviteden o an için zevk alabilir ve bunu hatırlayabilirler, ancak keyifli aktivitelere katılma sıklığında bir azalma gösterirler.
Asosyalite: Sosyal etkileşimlere belirgin bir ilgi eksikliğini ifade eder ve istenç kaybı ile ilişkili olabilir, ancak aynı zamanda sosyal etkileşimler için sınırlı fırsatların bir tezahürü de olabilir.

Bu Bölümde Yer Alan Bozukluklar

Bu bölüm, ruhsal bozukluğun (psikopatoloji) ağırlık derecesine göre düzenlenmiştir. Uzmanlar önce tam bir psikotik bozukluk kriterlerini karşılamayan veya sadece tek bir belirti alanıyla sınırlı olan durumları değerlendirmelidir. Ardından, süre sınırlı durumları göz önünde bulundurmalıdırlar. Son olarak, bir şizofreni spektrumu bozukluğu tanısı koymak, psikoza yol açabilecek başka bir durumun dışlanmasını gerektirir.

Şizotipal Kişilik Bozukluğu: Bu bölüm içinde belirtilmiştir çünkü şizofreni spektrumunda kabul edilir (tam açıklaması Kişilik Bozuklukları bölümünde yer alsa da). Bu tanı, sosyal ve kişilerarası eksikliklerin, bilişsel veya algısal çarpıklıkların ve davranışsal tuhaflıkların yaygın bir örüntüsünü yakalar. Genellikle erken yetişkinlikte başlar ancak bazen çocukluk ve ergenlikte de belirginleşebilir. İnanç, düşünme ve algıdaki anormallikler, bir psikotik bozukluk tanısı için belirlenen eşiğin altındadır.
Tek Alanla Sınırlı Bozukluklar: İki durum, psikozun yalnızca bir alanıyla (sanrılar veya katatoni) sınırlı anormalliklerle tanımlanır.
- Sanrısal Bozukluk (Delüzyonel Bozukluk): En az 1 ay süren sanrılarla karakterizedir ancak başka psikotik belirtiler yoktur.
- Katatoni: Bölümün ilerleyen kısımlarında ve bu bölümde daha ayrıntılı olarak açıklanmaktadır.
Süre Sınırlı Bozukluklar:
- Kısa Psikotik Bozukluk: 1 günden fazla sürer ve 1 ay içinde düzelir.
- Şizofreniform Bozukluk: Süresi (6 aydan az) ve işlevsellikte bir düşüş şartının olmaması dışında, şizofreni ile eşdeğer bir belirti sunumu ile karakterizedir.
Şizofreni: En az 6 ay sürer ve en az 1 ay süren aktif faz belirtilerini (sanrılar, halüsinasyonlar vb.) içerir.
Şizoafektif Bozukluk: Bir duygudurum dönemi (depresyon veya mani) ve şizofreninin aktif faz belirtileri birlikte ortaya çıkar ve bu durumdan önce veya sonra en az 2 hafta boyunca belirgin duygudurum belirtileri olmaksızın sanrılar veya halüsinasyonlar görülür.
Madde/İlaç Kaynaklı Psikotik Bozukluk: Psikotik belirtilerin, kötüye kullanılan bir ilacın, bir tedavinin veya toksin maruziyetinin doğrudan fizyolojik bir sonucu olduğu ve etken ortadan kalktıktan sonra durduğu yargısına varılır.
Başka Bir Tıbbi Duruma Bağlı Psikotik Bozukluk: Psikotik belirtilerin, başka bir tıbbi durumun doğrudan fizyolojik bir sonucu olduğu yargısına varılır.
Katatoni (Tekrar): Nörogelişimsel, psikotik, bipolar, depresif ve diğer ruhsal bozukluklar dahil olmak üzere çeşitli bozukluklarda ortaya çıkabilir. Bu bölüm ayrıca Başka Bir Ruhsal Bozuklukla İlişkili Katatoni, Başka Bir Tıbbi Duruma Bağlı Katatonik Bozukluk ve Tanımlanmamış Katatoni tanılarını içerir.
Tanımlanmış Diğer ve Tanımlanmamış Bozukluklar: Belirli psikotik bozuklukların kriterlerini karşılamayan veya hakkında yetersiz ya da çelişkili bilgi bulunan psikotik görünümleri sınıflandırmak için kullanılır.