Nörobilişsel Bozukluklar (NBB) kategorisi, öncelikli olarak bilişsel işlevlerdeki eksikliklerin öne çıktığı bir grup rahatsızlığı tanımlar. Bu bozukluklar doğuştan gelmez, bireyin daha önce sahip olduğu bilişsel seviyeden bir düşüşü temsil eder. Yani, bu durumlar gelişimsel bir sorundan ziyade, sonradan edinilmiş bozukluklardır.
Bu kategori, deliryum ile başlar ve ardından majör nörobilişsel bozukluk, hafif nörobilişsel bozukluk ve bu bozuklukların nedenlerine göre alt tiplerini (Alzheimer hastalığı, damarsal hastalıklar, Lewy cisimcikli hastalık vb.) içerir.
Birçok ruhsal bozuklukta (örneğin şizofreni veya bipolar bozukluklar) bilişsel eksiklikler görülse de, NBB kategorisi yalnızca temel belirtisi bilişsel bozulma olan rahatsızlıkları kapsar.
Bu hastalığa yol açan bozulmalar ve potansiyel nedenleri belirlenebilir. “Bunama” (demans) terimi, artık “majör nörobilişsel bozukluk” olarak adlandırılan daha geniş bir tanı içinde değerlendirilmektedir. Ancak, özellikle Alzheimer gibi hastalıklarda “bunama” teriminin kullanımı hala yaygındır ve engellenmemiştir.
Bu sınıflandırma, aynı zamanda “hafif nörobilişsel bozukluk” adıyla bilinen, daha az şiddetli bir bilişsel bozulma seviyesini de tanımaktadır. Bu durum da tıbbi ilgi ve bakım gerektirebilir.
Nörobilişsel bozukluk terimi, travmatik beyin hasarı veya HIV enfeksiyonu gibi daha genç bireyleri etkileyen durumlar için “bunama” terimine kıyasla daha yaygın olarak kullanılmakta ve tercih edilmektedir.
Majör NBB tanımı, eski “bunama” tanımından biraz daha geniştir. Eski tanımlar birden fazla bilişsel alanda bozulma gerektirirken, majör NBB tanısı için yalnızca bir bilişsel alanda (örneğin sadece hafıza) belirgin bir düşüş olması yeterli olabilir.
Bilişsel Alanlar
Nörobilişsel bozuklukların tanısı, aşağıda tanımlanan bilişsel alanlardaki işlevselliğe dayanır. Her alan için, günlük yaşamdaki belirtiler ve değerlendirme yöntemlerine dair örnekler verilmiştir.
1. Karmaşık Dikkat
Dikkatini sürdürme, dikkati bölme, dikkati odaklama, işlemleme hızı.
- Belirtiler (Hafif Bozulma): Normal görevler eskisinden daha uzun sürer. Rutin işlerde hatalar yapmaya başlar ve işleri daha sık kontrol etme ihtiyacı duyar. Aynı anda birden fazla şeyle (örneğin, araba kullanırken radyo dinlemek veya sohbet etmek) ilgilenmekte zorlanır.
- Belirtiler (Ağır Bozulma): Birden fazla uyaranın olduğu (TV, radyo, konuşma gibi) ortamlarda dikkati çok çabuk dağılır. Çevredeki olaylar tarafından kolayca dikkati bölünür. Yeni bilgileri (örneğin, yeni verilen bir telefon numarasını) aklında tutmakta zorlanır. Zihinsel hesaplamalar yapamaz. Düşünme süreci yavaşlar ve karmaşık konuları anlayabilmesi için basitleştirilmesi gerekir.
- Değerlendirme Yöntemleri: Belli bir süre boyunca dikkatini bir göreve verme (örneğin, bir ses duyduğunda düğmeye basma), çeldiricilere rağmen dikkatini sürdürme (örneğin, okunan harf ve rakamlar arasından sadece harfleri sayma) veya aynı anda iki işi yapma becerisini ölçen testler kullanılır.
2. Yürütücü İşlevler
Planlama, karar verme, çalışma belleği, hataları düzeltme, alışkanlıkları bastırma, zihinsel esneklik.
- Belirtiler (Hafif Bozulma): Çok aşamalı projeleri tamamlamak için daha fazla çaba sarf etmesi gerekir. Aynı anda birden fazla işi yapmakta veya bir ziyaretçi ya da telefonla bölündüğünde işine geri dönmekte zorlanır. Organizasyon, planlama ve karar verme için gereken ekstra çaba nedeniyle yorgunluk hissedebilir. Kalabalık sosyal ortamlarda değişen konuşmaları takip etmekte zorlandığı için bu ortamlar daha yorucu gelebilir.
- Belirtiler (Ağır Bozulma): Karmaşık projeleri yarıda bırakır. Aynı anda sadece bir işe odaklanabilir. Günlük yaşamdaki karmaşık işleri (fatura ödeme, ilaç yönetimi gibi) planlamak veya kararlar almak için başkalarına ihtiyaç duyar.
- Değerlendirme Yöntemleri: Planlama becerisi (bir labirentten çıkış yolunu bulma), karar verme (rekabet eden seçenekler arasında seçim yapmayı ölçen görevler), çalışma belleği (bilgiyi kısa süre tutup işleme, örneğin bir sayı dizisini geriye doğru tekrarlama) ve zihinsel esneklik (iki farklı kural veya görev arasında geçiş yapma, örn. nesneleri önce renge sonra şekle göre sıralama) testleri kullanılır.
3. Öğrenme ve Bellek
Anlık bellek, yakın bellek [serbest hatırlama, ipuçlu hatırlama ve tanıma], çok uzun süreli bellek, örtük öğrenme.
- Belirtiler (Hafif Bozulma): Yakın zamanda yaşanan olayları hatırlamakta zorlanır, liste yapmaya veya takvime daha fazla bağımlı hale gelir. Bir filmin veya romanın karakterlerini takip etmek için ara sıra hatırlatmalara veya yeniden okumaya ihtiyaç duyar. Bazen birkaç hafta içinde aynı şeyi aynı kişiye tekrar anlatabilir. Faturaların ödenip ödenmediğini takip etmekte zorlanabilir.
- Belirtiler (Ağır Bozulma): Konuşma sırasında, hatta aynı konuşma içinde kendini tekrar eder. Alışveriş yaparken kısa bir listeyi veya günün planlarını aklında tutamaz. Başladığı işe odaklanmak için sık sık hatırlatmalara ihtiyaç duyar.
- Değerlendirme Yöntemleri: Kişiden bir kelime listesini, kısa bir hikayeyi veya şekilleri öğrenmesi ve bir süre sonra hatırlaması istenir. Hatırlama düzeyi; 1) Serbest hatırlama (olabildiğince çok hatırlaması), 2) İpuçlu hatırlama (örneğin, “Listedeki yiyecekleri sayar mısın?” gibi ipuçlarıyla) ve 3) Tanıma (örneğin, “Listede ‘elma’ kelimesi var mıydı?”) yoluyla değerlendirilir.
4. Dil
İfade edici dil (adlandırma, kelime bulma, akıcılık, dil bilgisi) ve alıcı dil (anlama).
- Belirtiler (Hafif Bozulma): Fark edilir derecede kelime bulma zorluğu yaşar. Özel terimler yerine genel ifadeler kullanabilir. Tanıdıklarının özel isimlerini kullanmaktan kaçınabilir. Dil bilgisi hataları yapabilir (örneğin, ekleri veya edatları yanlış kullanma).
- Belirtiler (Ağır Bozulma): İfade edici veya alıcı dilde ciddi zorluklar yaşar. Sık sık “şu şey”, “ne demek istediğimi biliyorsun” gibi genel ifadeler kullanır ve isimler yerine genel zamirleri tercih eder. Ağır bozulmalarda, yakın arkadaşlarının veya aile üyelerinin isimlerini bile hatırlamayabilir. Konuşma kalıplaşır, ekolali (söylenenleri yankılama) ve otomatik konuşma görülebilir, bu durum sessizliğe (mutizm) kadar ilerleyebilir.
- Değerlendirme Yöntemleri: Nesneleri veya resimleri adlandırma (isimlendirme), belirli bir sürede bir kategoriye (örneğin “hayvanlar”) ait mümkün olduğunca çok kelime söyleme (akıcılık) ve sözlü komutlara göre eylemleri gerçekleştirme (anlama) testleri kullanılır.
5. Algısal-Motor İşlevler
Görsel algı, görsel-yapılandırma, algısal-motor koordinasyon, pratik beceriler ve tanıma.
- Belirtiler (Hafif Bozulma): Yön bulmak için haritalara veya başkalarına daha fazla güvenmek zorunda kalabilir. Yeni bir yere giderken notlar kullanır veya başkalarını takip eder. Konsantre olmadığında kaybolduğunu veya yönünü şaşırdığını fark edebilir. Arabayı park ederken eskisi kadar hassas olamayabilir. Marangozluk, montaj, dikiş veya örgü gibi el-göz koordinasyonu gerektiren işler için daha fazla çaba harcaması gerekir.
- Belirtiler (Ağır Bozulma): Daha önce aşina olduğu faaliyetlerde (alet kullanma, araba kullanma) ve tanıdık ortamlarda gezinmede ciddi zorluklar yaşar. Özellikle gölgelerin ve azalan ışığın algıyı değiştirdiği alacakaranlıkta kafası daha çok karışır.
- Değerlendirme Yöntemleri: Görsel algı (çizgi ortalama testleri), el-göz koordinasyonu gerektiren görevler (çizim yapma, şekil kopyalama, bloklarla desen oluşturma), öğrenilmiş hareketlerin bütünlüğü (jestleri taklit etme, örn. “bay bay” yapma, komut üzerine nesne kullanımını gösterme, örn. “çekiç nasıl kullanılır göster”) ve tanıma (yüzleri veya renkleri tanıma) testleri kullanılır.
6. Sosyal Biliş
Duyguları tanıma, zihin kuramı (başkalarının niyetini anlama).
- Belirtiler (Hafif Bozulma): Davranış veya tutumda hafif değişiklikler (kişilik değişikliği olarak tanımlanabilir) gösterir. Sosyal ipuçlarını veya yüz ifadelerini tanımada azalmış yetenek, azalmış empati, artan içe kapanıklık veya dışa dönüklük, azalan ket vurma (kendini tutamama) veya hafif ilgisizlik (apati) görülebilir.
- Belirtiler (Ağır Bozulma): Davranışları sosyal olarak kabul edilebilir sınırların dışındadır. Giyim tarzında veya konuşma konularında (siyasi, dini veya cinsel) sosyal standartlara karşı duyarsızlık gösterir. Grubun ilgisizliğine veya geri bildirimine rağmen bir konuya aşırı odaklanır. Güvenliği (örneğin, hava durumuna veya sosyal ortama uygun olmayan kıyafetler giyme) dikkate almadan kararlar verir. Genellikle bu değişikliklerin farkında değildir (içgörüsü zayıftır).
- Değerlendirme Yöntemleri: Yüz resimlerinden duyguları tanımlama ve başka bir kişinin zihinsel durumunu (düşüncelerini, niyetlerini) anlama becerisini ölçen (örneğin, hikaye kartlarına bakarak “Kız kayıp çantayı nerede arayacak?” veya “Çocuk neden üzgün?” gibi soruları yanıtlama) testler kullanılır.