Katatoni, tek başına bir hastalık sınıfı olarak ele alınmaz, daha ziyade başka bir duruma eşlik eden bir belirleyici olarak kabul edilir. Bu durum üç ana kategori altında incelenir:
- Başka bir zihinsel bozukluğa (örneğin psikotik, bipolar veya depresif bozukluklar) eşlik eden katatoni.
- Başka bir tıbbi durumdan kaynaklanan katatoni.
- Tanımlanmamış (belirtilmemiş) katatoni.
Katatoni Nedir ve Nasıl Görülür?
Katatoninin temel özelliği, kişinin hareketlerinde ve davranışlarında (psikomotor) görülen belirgin bozulmadır. Bu durum, nörogelişimsel bozukluklar, psikotik bozukluklar, bipolar bozukluklar, depresif bozukluklar ve bazı diğer tıbbi durumlar (örneğin, serebral folat eksikliği, nadir otoimmün bozukluklar) gibi çeşitli sağlık sorunları bağlamında ortaya çıkabilir.
Katatoninin klinik tablosu kafa karıştırıcı olabilir çünkü bu bozulma, belirgin bir tepkisizlikten (hareketsizlik) aşırı bir ajitasyona (huzursuzluk) kadar geniş bir yelpazede değişebilir.
- Azalmış Hareketlilik: Bu durum “stupor” (çevreye tepkisiz donakalma), “katalepsi” (vücudun bir pozisyonda sabit kalması) ve “balmumu esnekliği” (kişinin kolu veya bacağı hareket ettirildiğinde bir direnç göstermesi ve yeni pozisyonda kalması) şeklinde görülebilir.
- Azalmış Etkileşim: Şiddetli olabilir (mutizm – hiç konuşmama) veya orta düzeyde (negativizm – talimatlara uymama veya dış uyarılara tepki vermeme) olabilir.
- Aşırı ve Tuhaf Davranışlar: Karmaşık olabilir (stereotipi – tekrarlayıcı, amaçsız hareketler) veya basit (ajitasyon – huzursuzluk) olabilir. Ayrıca ekolali (başkalarının konuşmasını taklit etme) ve ekopraksi (başkalarının hareketlerini taklit etme) içerebilir.
Bazı durumlarda, aynı kişi bu iki uç (aşırı hareketlilik ve hareketsizlik) arasında gidip gelebilir.
Tanı Zorlukları ve Riskler
Belirtilerin bu değişkenliği, zıt gibi görünen klinik özellikleri ve öğretimde balmumu esnekliği gibi nadir görülen şiddetli belirtilere aşırı odaklanılması, katatoninin fark edilmesini ve tanınmasını zorlaştırmaktadır.
Katatoninin şiddetli evrelerinde, kişinin kendine veya başkalarına zarar vermesini önlemek için yakın gözetim gerekebilir. Ayrıca aşağıdakiler de dahil olmak üzere ciddi tıbbi riskler bulunmaktadır:
- Yetersiz beslenme
- Bitkinlik
- Kan pıhtılaşması (tromboembolizm)
- Bası yaraları
- Kas kasılmaları
- Yüksek ateş (hiperpreksi)
- Kendine zarar verme
Katatoni Tanı Kriterleri: 12 Belirti
Tanı için aşağıdaki 12 psikomotor (hareket ve davranışla ilgili) belirtiden üç veya daha fazlasının bulunması gerekir:
- Stupor (Donakalma): Hiçbir fiziksel hareketin olmaması; çevreyle aktif bir ilişki kurmama.
- Katalepsi: Vücuda pasif olarak verilen bir duruşu yerçekimine karşı koruma (kas sertliği).
- Balmumu Esnekliği (Waxy Flexibility): Muayene eden kişinin hastanın duruşunu değiştirmesine karşı hafif, sürekli bir direnç göstermesi.
- Mutizm (Sessizlik): Hiç sözel yanıt vermeme veya çok az yanıt verme (bilinen bir konuşma bozukluğu [afazi] varsa hariç tutulur).
- Negativizm: Talimatlara veya dış uyarılara karşı gelme veya yanıt vermeme.
- Postür Alma (Poz Takınma): Yerçekimine karşı bir duruşu kendiliğinden ve aktif olarak sürdürme.
- Manerizm: Normal eylemlerin tuhaf, abartılı bir karikatürünü yapma.
- Stereotipi: Tekrarlayan, anormal sıklıkta, hedefe yönelik olmayan hareketler.
- Ajitasyon: Dış uyaranlardan etkilenmeyen huzursuzluk hali.
- Yüz Buruşturma (Grimacing): Garip yüz ifadeleri takınma.
- Ekolali: Başkasının konuşmasını taklit etme.
- Ekopraksi: Başkasının hareketlerini taklit etme.
Katatoni Türleri
1. Başka Bir Zihinsel Bozukluğa Eşlik Eden
Bu tanı, nörogelişimsel, psikotik, bipolar, depresif veya diğer zihinsel bozuklukların seyri sırasında katatoni kriterleri (yukarıdaki 12 belirtiden en az üçü) karşılandığında kullanılır.
Katatoni genellikle yatan hasta ortamlarında teşhis edilir. Şizofreni hastalarının %35’ine varan bir kısmında görülebilmesine rağmen, katatoni vakalarının çoğunluğu depresif veya bipolar bozuklukları olan bireylerde görülür. Klinik örneklemlerin meta-analizi, hastaların yaklaşık %9’unda katatoni olduğunu göstermiştir.
Bu tanıyı kullanmadan önce, enfeksiyon, metabolik veya nörolojik durumlar gibi çok çeşitli diğer tıbbi durumların ekarte edilmesi gerekir. Katatoni ayrıca bir ilacın yan etkisi de olabilir. Özellikle, katatoni benzeri belirtiler gösterebilen ve ciddi komplikasyonlara yol açabilen “Nöroleptik Malign Sendrom” (bazı ilaçlara bağlı ciddi bir reaksiyon) olasılığına dikkat edilmelidir.
2. Başka Bir Tıbbi Duruma Bağlı Katatoni Bozukluğu
Bu tanının temel özelliği, katatoninin başka bir tıbbi durumun (zihinsel olmayan) doğrudan fizyolojik etkilerine bağlı olmasıdır.
- Tanı: Kişide 12 klinik özellikten en az 3’ünün bulunması ve bu durumun tıbbi bir duruma bağlı olduğuna dair kanıt (tıbbi geçmiş, fizik muayene veya laboratuvar bulguları) olması gerekir.
- Olası tıbbi nedenler: Nörolojik durumlar (örneğin tümörler, kafa travması, beyin damar hastalıkları, beyin iltihabı [ensefalit]) ve metabolik durumlar (örneğin hiperkalsemi, karaciğer yetmezliğine bağlı ensefalopati, diyabetik ketoasidoz) katatoniye neden olabilir.
- Dışlama kriterleri: Eğer katatoni başka bir zihinsel bozuklukla (örneğin manik atak) daha iyi açıklanabiliyorsa veya yalnızca deliryum (bilinç bulanıklığı) sırasında ortaya çıkıyorsa bu tanı konulmaz.
- Deliryum sırasında katatoni tanısı ayrı olarak konulmasa da, araştırmalar deliryum vakalarının önemli bir kısmında katatoni belirtilerinin görüldüğünü göstermektedir.
3. Tanımlanmamış (Belirtilmemiş) Katatoni
Bu kategori, katatoni belirtilerinin kişinin sosyal, mesleki veya diğer önemli işlev alanlarında klinik olarak belirgin sıkıntıya veya bozulmaya neden olduğu durumlar için kullanılır, ancak:
- Altta yatan zihinsel bozukluğun veya tıbbi durumun doğası belirsizse,
- Katatoni için tüm kriterler tam olarak karşılanmıyorsa veya
- Daha spesifik bir tanı koymak için (örneğin acil servis ortamlarında) yetersiz bilgi varsa bu kategori kullanılır.
